Czarnkow.INFO - Internetowy Serwis Informacyjny
    Strona główna     Urzędy     Kultura i atrakcje     W mieście     Archiwum
Dzisiaj jest: 29 marca 2024, piątek.  Imieniny: Bertolda, Marka, Wiktora, Zenobii, Zenona



free counters


ŚLADAMI ZABYTKÓW KULTURY ŻYDOWSKIEJ


Historia miasta Czarnkowa to historia trzech nacji, wyznań, kościołów. Najstarsze wzmianki o osadnictwie żydowskim w Polsce pochodzą z końca XI wieku. Osadnictwo żydowskie skupia się w owym czasie głównie na Śląsku, gdzie do połowy XIV wieku Żydzi zamieszkiwali w co najmniej 35 miastach. Na teren Wielkopolski napływali oni głównie z Niemiec, Brandenburgii i Śląska. W 1264 roku książę Bolesław Pobożny nadał Żydom przywilej zwany statutem kaliskim. Zostali oni objęcie prawem pisanym, uzyskując odrębne, korzystne przywileje. Statut kaliski gwarantował Żydom swobodny handel, prawo prowadzenia operacji kredytowych, ograniczonych do pożyczek pod zastaw nieruchomości. Statut kaliski, który określał Żydów jako "niewolników skarbu" zapewniał im bezpieczeństwo życia, ochronę mienia osobistego, swobodę praktyk religijnych oraz możliwość urządzania swego życia wewnętrznego na zasadzie samorządu gmin. Żydzi podlegali jurysdykcji księcia, w praktyce zaś - wojewodzie lub staroście. W latach 1364 i 1367 Kazimierz Wielki rozszerzył działanie immunitetu dla obszaru całej Polski. O istnieniu tej nacji w Czarnkowie świadczą księgi miejskie, gdzie zapisano ich jako stałych mieszkańców. Najstarszy dokument świadczący o obecności Żydów na tym terenie to akt nadania praw miejskich wystawiony przez A. Gębickiego w 1677 r.
Żydzi w Czarnkowie zamieszkiwali na tzw. "poznańskim przedmieściu" znajdującym się za dawną bramą poznańską. Dziś jest to obszar wokół Placu Bartoszka przy ulicy Staromiejskiej i ulicy Łąkowej. Głównym ośrodkiem, wokół którego koncentrowało się życie religijne i społeczne była synagoga (fot. 1). Była ona domem modlitwy, a także salą zebrań oraz izbą posiedzeń dla zarządu gminy. Synagoga jako budynek pełniący funkcje religijne występuje w źródłach od 1729 roku. W 1879 roku wybudowana została nowa murowana synagoga, która została zburzona przez Niemców w latach 1939-1940. Ludność żydowska zorganizowana była w gminy - kahały. Na czele kahału stało kolegium, w skład którego wchodzili starsi (seniores) wybierani spośród miejscowych bogaczy. Kahał zajmował się organizacją pogrzebów, sprawował nadzór nad synagogą, cmentarzem, organizował szkolnictwo, miał kontrolę nad łaźniami, ubojem i sprzedażą mięsa, sprawował nadzór nad czystością oraz spokojem i bezpieczeństwem mieszkańców. Funkcje religijne sprawował rabin wybierany przez kahał. Pierwszy cmentarz żydowski został założony nieopodal dzielnicy żydowskiej. Funkcjonował on do 1819 roku. Cmentarz był i jest dla Żydów miejscem zawsze otaczanym szczególną czcią, kojarzony z "bramą do nieba", lecz bez uprawiania kultu zmarłych. Religia judaistyczna uznaje miejsce pochówku za szczególne sacrum i nie zna pojęcia likwidacji cmentarza. Pierwszym znanym rabinem w Czarnkowie, który prowadził gminę w XIX wieku był Elias Szapiro vel Spiro. Jego następcą był dr Szlomo Popper, wybitny myśliciel i badacz dziejów żydowskich. To on opiekował się szkołą, w której pełnił role inspektora. W szkole tej prowadzono dwustopniowy system szkolnictwa. Jedno jest pewne, że młodzież żydowska w Czarnkowie pobierała nauki pisania, czytania Biblii po hebrajsku oraz zasad dobrego wychowania i rachunków.
Głównym zajęciem Żydów był handel dalekosiężny i lokalny oraz rzemiosło. Handlowali oni suknem, wełną, skórami, końmi. Żydzi byli najlepszymi rzeźnikami, znali się doskonale na rzemiośle spożywczym, skórzanym, włókienniczym, złotniczym, kuśnierstwie, krawiectwie, itp. Swoje rzemiosła wykonywali na potrzeby gminy żydowskiej jak i dla ludności poza swoim terenem. Posiadali liczne kramy oraz sklepy.
Żydzi w Czarnkowie stanowiący odrębny stan nie asymilowali się z tutejszymi mieszkańcami. Izolacja kulturowa polegała na utworzeniu dla nich specjalnej dzielnicy dość wyraźnie różniącej się od pozostałej części miasta. Żydom zabraniano sprawować urzędy, zajmować stanowiska, na których podlegaliby im chrześcijanie oraz budować więcej świątyń w jednym mieście niż jedną. Różnicę między nacjami powodowała odmienność religijna, kształtująca prawa i obyczaje. Ze źródeł historycznych wiemy ze ludność żydowska po I rozbiorze stanowiła 22% ogółu mieszkańców. W chwili wybuchu I wojny światowej Żydzi zostali powołani do armii pruskiej. Liczni Żydzi polegli na wszystkich frontach wielkiej wojny. W styczniu 1919 roku w Czarnkowie było 440 Żydów, w 1923 roku 298, zaś w 1930 roku 180. Dalszy odpływ ludności żydowskiej w okresie 1919-1939 spowodowany był wystąpieniami antyżydowskimi. W 1939 roku było ich już tylko 115. We wrześniu 1939 roku rozpoczął się okres silnych prześladowań. Jesienią wszyscy Żydzi zostali zmuszeni do pieszego marszu do Chodzieży, skąd pociągiem przewieziono ich do getta w Łodzi. W 1940 roku na terenie miasta Czarnkowa nie było już ani jednego Żyda. Faszyzm hitlerowskiej III Rzeszy doprowadził do zagłady niemal całej liczącej około 3,5 mln społeczności żydowskiej, a tym samym do zniszczenia zabytków kultury tego narodu.
Dziś wśród miejskich zabudowań podziwiać można jeszcze pozostałości po kulturze żydowskiej. Nad miastem wznosi się Góra Żydowska - pierwszy kirkut żydowski, który kryje w ziemi kilkadziesiąt nagrobków (fot 2,3). Drugi cmentarz żydowski, który istnieje od 1819 roku znajduje się przy ulicy Sikorskiego. W pobliżu tego cmentarza znajduje się dom przedpogrzebowy z początku XX wieku. Cmentarze żydowskie wymagają uporządkowania i zabezpieczenia w celu utrzymania ich w jak najlepszym stanie. (fot. 4,5,6). W centrum miasta przy dawnej ulicy Żydowskiej znajduje się jeszcze klika domów żydowskich. Wraz z upływem czasu i one ulegną zniszczeniu. W miejscu dawnej synagogi znajduje się dworzec PKS i publiczne ubikacje. Niedaleko dworca, w kierunku ulicy Gdańskiej znajduje się budynek, który pełnił funkcję szkoły żydowskiej. Tuż za nią od ulicy Wodnej mieści się mykwa (łaźnia żydowska), która obecnie pełni funkcję budynku gospodarczego (fot. 7,8). Natomiast przy ulicy Łąkowej mieści się dom, który był siedzibą czarnkowskiego kahału (zdjęcie nr 9,10,11).
Okres II wojny światowej to czasy zła, przemocy, krzywd i śmierci. Zamordowano miliony osób i zniszczono większość śladów ich życia. Również po wojnie z wielu przyczyn nie odrestaurowano tego, co być może dało by się jeszcze zachować. Ogołacanie ze śladów obecności Żydów na ziemiach polskich trwało jeszcze przez wiele lat. Do dzisiaj przetrwały ślady - "małe pomniki historii", będące często niedocenianym dorobkiem kultury żydowskiej a zarazem i naszym dziedzictwem. Na tle dzisiejszego krajobrazu kulturowego ukazują one zabytkowy charakter, a tym samym sprawiają, że na pozór same w sobie "nieme" są odczytywalne i istotne w ukazywaniu zatraconego już obrazu przeszłości. To od nas zależy, czy pamięć o przeszłości przetrwa przez następne lata. Warto więc szukać, zadawać pytania, bo może się okazać, że dzięki nam przywrócona zostanie pamięć o czymś, co już dawno zostało przez innych zapomniane. Zabytki są najważniejszym elementem tworzącym materialne dziedzictwo kultury (zgodnie z ustawą z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zabytek to nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Zabytki podlegają ochronie prawnej zapewnionej na płaszczyźnie prawa wewnętrznego oraz prawa międzynarodowego. Ochrona zabytków kultury żydowskiej w Czarnkowie uwzględniona została w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Są to obiekty w większości nie wpisane od rejestru zabytków, a znajdujące się w gminnej ewidencji zabytków.
Pozostałości kultury żydowskiej są czytelnymi elementami krajobrazu kulturowego, których nie da się ominąć, wykreślić z pamięci. Odpowiednio podjęte działania dokumentacyjne oraz popularyzatorskie zmierzające do podniesienia świadomości dotyczącej roli, jaką odgrywają obiekty zabytkowe w kształtowaniu tożsamości narodowej, pozwoliły by na wyeksponowanie tych szczególnych miejsc na obszarze miasta Czarnkowa. Wykonanie tablic informacyjnych oraz umieszczenie informacji o tych obiektach umożliwiło by trwałe zachowanie elementów dawnej kultury i tradycji żydowskiej, gdyż w przeciwnym wypadku ulegną one całkowitemu zniszczeniu i zapomnieniu. Nie można zapomnieć, że Żydzi uczestniczyli w życiu mieszkańców Czarnkowa i samego miasta, a materialne ich pozostałości świadczące o trwałości ich egzystencji na tym terenie w pełni stanowią dokument przeszłości i są jej świadectwem kulturowym. Chrońmy to, co zostało, bo jest tego niewiele i aż tak wiele...
R. Bartkowiak


Fot. archiwum





Fot. Marcin Małecki

Cmentarz żydowski z domem pogrzebowym - galeria zdjęć
O serwisie  |   Dodaj do ulubionych  |   Ustaw jako startową  |   Miasto Czarnków  |   Miejskie Centrum Kultury
Redakcja Czarnkow.INFO: 64-700 Czarnków, os. Parkowe 21/37, tel/fax 600 545 261, czarnkow.info@onet.pl
© Marcin Małecki Jacek Dutkiewicz 2004-2024. Wszelkie prawa zastrzeżone.