OBYWATEL EUROPY


Panująca pandemia potrafi niestety pokrzyżować nawet najlepsze plany. Pracownicy Muzeum Ziemi Czarnkowskiej przygotowali dla Państwa wystawę o postaci szczególnie zasłużonej dla Polski, która urodziła się w pobliskiej Pile - Stanisławie Staszicu. Obecnie nie można jej zobaczyć, lecz mamy nadzieję, że wkrótce się to zmieni. Tymczasem, z okazji rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 Maja, pragniemy przybliżyć Państwu rolę, jaką Staszic wówczas odegrał.

Stanisław Staszic urodził się w listopadzie 1755 roku w Pile. Jego rodzina należała do najbardziej szanowanych mieszkańców miasta, zarówno dziadek, jak i ojciec pełnili funkcję burmistrza Piły. W Rzeczpospolitej Obojga Narodów dla ambitnego młodego mieszczanina większość drzwi kariery pozostawało niestety zamkniętych. W związku z tym Staszic związał swój los z jedyną organizacją, która mu dawała szansę awansu. Ukończywszy Seminarium Duchowne w Poznaniu w 1774 roku przyjął święcenia kapłańskie. Nie był jednak gorliwym duchownym, rzadko nosił sutannę i niechętnie odprawiał msze. Interesowała go raczej nauka i filozofia. Nie była to postawa wyjątkowa w epoce oświecenia, gdyż wielu myślicieli przywdziewało sutannę, aby zapewnić sobie materialną swobodę. Wystarczy wspomnieć biskupa Ignacego Krasickiego czy słynnego "Kulawego Diabła" Talleyranda, który do 1789 roku był biskupem Autun.

Przyjąwszy święcenia Stanisław Staszic udał się za granicę, by podjąć studia w Paryżu. Nawiązał wówczas znajomości w wieloma uczonymi francuskimi, z których najwybitniejszym był przyrodnik Georges Buffon, którego dzieło Staszic przetłumaczył później na język polski. W 1781 roku Staszic wrócił do Polski, by objąć posadę wychowawcy Aleksandra i Stanisława, synów Andrzeja Zamoyskiego, byłego kanclerza wielkiego koronnego i ważnego polityka opowiadającego się za programem reform Rzeczpospolitej.

XVIII wiek to w historii Polski okres kryzysu i ostatecznego upadku. Państwo, które na początku tego stulecia uważane było wciąż za potęgę, pod koniec wieku przestało istnieć. W tym czasie złotymi zgłoskami zapisały się próby ratowania kraju podjęte przez światlejszych polskich polityków. Od połowy wieku orędownikami reformy stało się stronnictwo związane z rodzinami Czartoryskich i Poniatowskich nazywane Familią. Dążyli do ograniczenia "złotej wolności" szlacheckiej, wzmocnienia władzy królewskiej, zaprowadzenia dziedziczności tronu oraz reform rządu i wojska. W 1764 roku, przy pomocy wojsk rosyjskich, udało im się umieścić na tronie swojego kandydata, Stanisława Poniatowskiego. Był on jednak zbyt uzależniony od pomocy rosyjskiej, by przeprowadzić program reform swojego stronnictwa, co doprowadziło do konfliktu między nimi. Sytuacja uległa poprawie w drugiej połowie lat 80-tych XVIII wieku, kiedy Rosja zaangażowała się w wojnę z Turcją i Szwecją, a król Prus Fryderyk Wilhelm II zmienił prowadzoną w stosunku do Rzeczpospolitej politykę, której ukoronowaniem był zawarty w 1790 roku sojusz obronny między obu państwami.

W 1787 roku w Warszawie ukazało się drukiem anonimowe dzieło "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego". Jego autorem był Stanisław Staszic, którego do sięgnięcia po pióro zachęcił Andrzej Zamoyski. Wbrew tytułowi nie była to biografia kanclerza i hetmana żyjącego w XVI wieku, lecz traktat polityczny, w którym Staszic krytykuje ówczesny ustrój Polski i postuluje jego zmianę zgodnie z najnowszymi trendami filozofii zachodnioeuropejskiej. Jego główną inspiracją były poglądy Jana Jakuba Rousseau, który za doskonałą formę rządów uważał demokrację podobną do tej, jaka działała w Szwajcarii. Staszic nie przepisywał bezrefleksyjnie Rousseau, lecz dostosowywał jego myśl do polskich warunków. Proponował na przykład, żeby w Polsce najwyższa władza ustawodawcza i wykonawcza należała do działającego stale sejmu. Poruszał też kwestie związane z edukacją, skarbem i handlem. Koncepcje zawarte w dziele Staszica były żywo komentowane wśród posłów Sejmu Wielkiego, który zebrał się w 1788 roku. Na sejmie tym stronnictwa popierające modernizację Państwa wbrew oporowi konserwatywnego stronnictwa hetmańskiego przeprowadziły szereg reform. Staszic jednak nie był zadowolony z postępu prac sejmowych. W 1790 roku opublikował drugie ważne dzieło polityczne "Przestrogi dla Polski", w którym krytykował opieszałość sejmu. Pisał: "Wszystkie teraźniejsze nieszczęsne państw związki przymuszają koniecznie aby kraj tak wielki jakim jest Polska miała króla i aby ten król był sukcesjonalnym, i z familii w Europie udzielnej".

Stanisław Staszic nie miał okazji oglądać zwieńczenia prac Sejmu Wielkiego, czyli uchwalenia Konstytucji 3 Maja. Akt ten był pierwszą w Europie, a drugą (po konstytucji USA) na świecie ustawą zasadniczą, regulującą całościowo ustrój Państwa. Wprowadzała ona w Polsce dziedziczną monarchię, rząd zwany Strażą Praw, dwuizbowy Parlament oraz reformowała społeczeństwo w znacznym stopniu emancypując stan mieszczański. Choć jako kompromis między królem i szlachtą miała ona wiele elementów konserwatywnych (np. zapisana dominująca rola religii katolickiej), była ona nie do przyjęcia dla absolutystycznych monarchii otaczających Rzeczpospolitą, które obawiały się wybuchu nowej rewolucji francuskiej.

W latach 1790 - 1791 wraz z rodziną Zamoyskich Staszic przebywał na dwuletniej podróży po Europie, z której powrócił dopiero pod koniec 1791 roku. Będąc w Wiedniu zaobserwował: "Zjechało się do Wiednia bardzo wielu z nazwiska Polaków, ale z duszy podłych ludzi (...)". Obawiał się, że szlachta nie zechce przekształcić Polski w "Rzeczpospolitą rządną". Choć Staszic nie miał wpływu na ostateczną redakcję tekstu konstytucji, jego rola jako wybitnego politycznego publicysty została doceniona przez potomnych. Na słynnym obrazie Jana Matejki dostrzec możemy jego twarz. Nieco na prawo od wznoszącego ku niebu tekst konstytucji, w drugim rzędzie stoi ubrany na czarno Staszic objęty przez swojego pracodawcę Andrzeja Zamoyskiego.

Niestety, konstytucja obowiązywała zaledwie przez rok. Przedstawiciele konserwatywnego obozu hetmańskiego zawiązali konfederację w Targowicy i zapewnili sobie pomoc wojsk rosyjskich. Pomimo oporu wojska polskiego dowodzonego przez księcia Józefa Poniatowskiego, król Stanisław August przystąpił do konfederacji targowickiej, mając nadzieję, że uda się ocalić choć część reform. Jego nadzieje wnet zostały podeptane. W 1793 roku doszło do drugiego rozbioru Rzeczpospolitej, do którego przystąpiły Rosja i Prusy. Pozostała resztka państwa miała być uzależniona od woli zaborców. Polacy próbowali ratować niepodległość zbrojnym powstaniem pod dowództwem Tadeusza Kościuszki, ale po jego klęsce Polska w 1795 roku ostatecznie zniknęła z map Europy, gdy jej ziemie podzieliły między siebie Rosja, Prusy i Austria.

Stanisław Staszic kontynuował jednak swoją patriotyczną działalność. Rozwijał polską naukę, działał na rzecz poprawy losu chłopów, pełnił odpowiedzialne funkcje w ministerstwie edukacji w czasie Księstwa Warszawskiego. Pozostał zawsze wierny słowom: "Wyznaczony nam plac wszczęcia jestestwa naszego, już stoimy w szrankach, cofnąć się nie można. Trzeba tu wywieść, że w tym nowym ludów europejskich przeznaczeniu jesteśmy godni być narodem, jesteśmy potrzebni."

Mamy nadzieję, że już wkrótce odwiedzając Muzeum Ziemi Czarnkowskiej będą mieli Państwo okazję dokładnie zapoznać się z działalnością Stanisława Staszica, pilanina z urodzenia, umysłem obywatela Europy.
Mikołaj Kułakowski
Muzeum Ziemi Czarnkowskiej

Redakcja Czarnkow.INFO: 64-700 Czarnków, os. Parkowe 21/37, tel/fax 600 545 261, czarnkow.info@onet.pl
© Marcin MaÅ‚ecki Jacek Dutkiewicz 2004-2024. Wszelkie prawa zastrzeżone.