WSPOMINALI CZARNKOWSKICH ŻYDÓW
Trzeba więc pilnować, by kultura pielęgnowała dobroć, nie nienawiść"
Marek Edelman
W dzisiejszych czasach coraz trudniej jest spotkać się z ludzką życzliwością. O tym, że jednak wśród nas są ludzie, którzy chcą coś zmienić można było się przekonać w sobotnie przedpołudnie, 15 kwietnia. Członkowie Towarzystwa Miłośników Historii Czarnkowa przy współpracy Muzeum Ziemi Czarnkowskiej oraz z zaprzyjaźnionymi osobami spotkali się, aby posprzątać wnętrze żydowskiego domu przedpogrzebowego w Czarnkowie. Z chwilą, gdy współcześnie obiekt ten przestał funkcjonować już jako budynek mieszkalny, stał się miejscem składowania odpadów (śmieci), które w marcu br. podpalono. Ta sytuacja spowodowała, że na jednym ze spotkań Towarzystwa podjęto decyzję o posprzątaniu tego zabytkowego obiektu. Za zgodą Gminy Żydowskiej w Szczecinie oraz Poznaniu przy wsparciu Urzędu Miasta w Czarnkowie rozpoczęto zaplanowane działania.
Dzieje żydowskiego domu przedpogrzebowego ściśle związane są z przeszłością Czarnkowa, a sam dom przedpogrzebowy pełnił ważną funkcję w wierzeniach Żydów. W Czarnkowie pierwsze wzmianki piśmienne o społeczności żydowskiej pojawiły się w XVII wieku. Świadczą o tym księgi miejskie, w których Żydów wymieniono jako stałych mieszkańców. Najstarszym dokumentem odnotowującym istnienie osadnictwa żydowskiego w Czarnkowie jest akt nadania praw miejskich wystawiony przez Andrzeja Gembickiego z 1677 r. Czarnkowscy Żydzi mieszkali na tzw. poznańskim przedmieściu, obejmującym Plac Żydowski (obecnie Plac Karskiego), ulice: Żydowską (obecnie ulicę Staromiejską), Gdańską i Podgórną. W pobliżu dawnego Placu Żydowskiego toczyło się życie całej gminy. Tutaj znajdowały się ważne dla tej społeczności obiekty, takie jak synagoga, budynek łaźni rytualnej (mykwa), szkoła żydowska, czy też siedziba gminy żydowskiej - kahał. W bezpośrednim sąsiedztwie synagogi znajdował się cmentarz żydowski, który funkcjonował do 1819 roku. W XIX wieku przepisy porządkowo - sanitarne wymusiły na społeczności żydowskiej poszukanie gruntu na założenie nowego cmentarza, usytuowanego w znacznej odległości od zabudowań miejskich, na przedłużeniu dzisiejszej ulicy Sikorskiego a osiedlem Ogrodniczym. Funkcjonował on do 1939 roku. Na skraju cmentarza wybudowano dom przedpogrzebowy, który służył jako miejsce regularnego odmawiania obowiązkowej mowy pogrzebowej i sprawowania liturgii. Powstał prawdopodobnie na początku XX wieku. Murowany, zbudowany z cegieł, otynkowany, na elewacji frontowej słabo widoczne już inskrypcje w języku hebrajskim. Pierwotnie mógł być podzielony na kostnicę i salę modlitewną. Prawdopodobnie głównym wejściem, obecnie zamurowanym, prowadzono zmarłego na cmentarz. Dziś nie stwierdzimy, jak wyglądało wnętrze tego obiektu. Być może na sklepieniu i na ścianach znajdowały się malowidła (polichromie). W jego bezpośrednim sąsiedztwie znajdował się jeszcze dom ogrodnika lub stróża, który widoczny jest na archiwalnych zdjęciach lotniczych Czarnkowa z 1940 roku. Było to również miejsce, w którym przygotowywano zmarłego do pogrzebu. Według obrządku żydowskiego pogrzeb osoby zmarłej miał swoje ścisłe zasady. Po śmierci ciało zmarłego układano na podłodze nogami w kierunku drzwi, a między nogi kładziono słomę. Przykrywano prześcieradłem oraz stawiano przy głowie świece. Na zakończenie ceremonii zmarłemu zamykano oczy przykrywając je skorupkami z potłuczonego dzbana. Pochówkiem zajmowało się bractwo Chewra Kadisza (Bractwo Święte). Ciało przenoszono do domu przedpogrzebowego, zwanego bejt tahara lub tahore sztibl, gdzie odbywało się rytualne oczyszczenie zwłok (hebr. tahara). Taharę mężczyzn wykonywali mężczyźni, taharę kobiet - kobiety, przy czym nie mogli to być bliscy członkowie rodziny zmarłego. Zwłoki obmywano w kolejności: głowa, szyja, prawe ramię i ręka, prawa górna część ciała, prawa noga, lewe ramię i ręka, lewa górna część ciała, prawa i lewa tylna część ciała. Ciało polewano nieprzerwanym strumieniem wody z trzech wiader. Następnie orszakiem żałobnym udawano się na Kirkut, gdzie składano ciało w ziemi. Zgodnie z zapisem "Z prochu powstałeś i w proch się obrócisz", ciało powinno być pochowane w taki sposób, by nie utrudniać pełnego zespolenia z ziemią. Na koniec wszyscy żałobnicy przyłączali się do zasypywania grobu. Po uroczystości pogrzebowej praktykowany był zwyczaj mycia rąk, ten sam, który był stosowany przed wejściem na cmentarz.
W okresie 1939-1943 cmentarz żydowski uległ zniszczeniu, część nagrobków została sprzedana, porozrzucana, zdewastowana oraz prawdopodobnie została wykorzystana przy budowie dróg i chodników. Lata powojenne również pogłębiały dewastację cmentarza. Dziś w bezpośrednim sąsiedztwie domu przedpogrzebowego ocalało kilka macew, część z nich została wyłożona bezpośrednio przy nim i służą jako schody i chodniki, pozostałe wkopane są w ziemię i podtrzymują osuwającą się skarpę. Na niektórych można odczytać jeszcze hebrajskie inskrypcje oraz symbol gwiazdy Dawida. W Polsce zachowało się do naszych czasów niewiele żydowskich domów przedpogrzebowych. Czarnków ma to szczęście, że posiada jeden z ciekawszych obiektów warty upamiętnienia i zachowania.
Sobotnie sprzątnie połączono z obchodami 80. rocznicy wybuchu powstania w getcie warszawskim, która przypada na dzień 19 kwietnia br. Powstanie w getcie było największym zbrojnym zrywem ludności żydowskiej podczas II wojny światowej, a także pierwszym powstaniem wielkomiejskim w okupowanej Europie. W obliczu nieuchronnego losu chcieli oni umrzeć godnie z bronią w ręku. W tym dniu w sposób szczególny członkowie Towarzystwa Miłośników Historii Czarnkowa, jak i zaprzyjaźnieni miłośnicy, wspominali czarnkowskich Żydów, którzy do 1939 roku jako mieszkańcy wpisywali się w historię miasta. W czasie okupacji likwidowano i zacierano wszelkie ślady kultury żydowskiej. Pomimo upływu czasu jednak wiele materialnych obiektów związanych z ludnością żydowską przetrwało. Ten niesamowity potencjał kulturowy warto w przyszłości wykorzystać, promując przy tym historię Czarnkowa. Dziękujemy wszystkim, którzy wzięli udział w sprzątaniu domu przedpogrzebowego pomimo kapryśnej pogody. Szczególne podziękowania należą się władzom miasta Czarnków i pracownikom Straży Pożarnej w Czarnkowie.
Romka Bartkowiak,
Karolina Rążewska - Golik
Fot.
R. Bartkowiak,
K. Rążewska - Golik,
S. Czarnecki
